κόκκους σταριού διέσπειρε σε όλη την οικουμένη
ψηλά από τον ουρανό (Απολλόδ. 1.32)
Ο Τριπτόλεμος συνδέεται με τον μύθο της Δήμητρας και τη διάδοση της καλλιέργειας της γης. Από τις μυθικές εκδοχές της γενεαλογίας του η επικρατέστερη είναι εκείνη που τον θέλει γιο, τον μεγαλύτερο, του βασιλιά της Ελευσίνας Κελεού και της Μετάνειρας. Άλλοι (ο επικός ποιητής του 5ου αι. π.Χ. Πανύασις) τον θεωρούν γιο του ομώνυμου ήρωα της Ελευσίνας, από την Κοθονέα (Υγίν., μύθ. 147, 257.4) άλλοι (ο ποιητής και φιλόσοφος του 6ου αι. π.Χ. Φερεκύδης) γιο του Ωκεανού και της Γης, κάποιοι τρίτοι τον θεωρούν γιο του ιεροφάντη Τροχίλου και μιας Ελευσίνιας ή του Ελευσίνιου Δυσαύλη, με αδελφό τον Ευβουλέα –αυτοί οι δυο ειδοποίησαν τη Δήμητρα πού βρισκόταν η κόρη Περσεφόνη, κι εκείνη τους αντάμειψε δίνοντάς τους σπόρους για καλλιέργεια. Ως πατέρας του ονομάζεται και ο Ράρος από μια κόρη του βασιλιά της Αττικής Αμφικτύονα, ο Ελευσίνιος βασιλιάς Κελεός από τη Μούσα Πολύμνια ή ο γιος του Άρη Χείμαρρος.
Σύμφωνα με την πρώτη εκδοχή, η Δήμητρα, για να ανταμείψει τη φιλοξενία που δέχτηκε από τους γονείς του στην Ελευσίνα, χάρισε στον Τριπτόλεμο ένα άρμα, που το έσερναν φτερωτοί δράκοντες και μεγάλη ποσότητα σιταριού για να το σπείρει σε όλη την οικουμένη και να διαδώσει τη γνώση της καλλιέργειας των σπόρων, ώστε οι άνθρωποι να μην είναι μόνο κυνηγοί και καρποσυλλέκτες όσων καρπών έδινε από μόνη της η γη, χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση και γνώση, και από τον νομαδικό τρόπο ζωής να οδηγηθούν σε μόνιμες εγκαταστάσεις. [Εικ. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20]
Τριπτόλεμος / Δημοφώντας
Ο Υγίνος συγχωνεύει τους μύθους του Τριπτόλεμου και του Δημοφώντα θεωρώντας ότι η θεά έβαζε στη φωτιά τον Τριπτόλεμο και ότι αυτός που είδε μια νύχτα τι έκανε η θεά στο παιδί ήταν ο πατέρας του Ελευσίνα, τον οποίο σκότωσε η Δήμητρα πάνω στον θυμό της. Έπειτα, όταν μεγάλωσε ο Τριπτόλεμος, του έδωσε το σιτάρι και το άρμα και όταν διέσπειρε σε όλη την οικουμένη τους σπόρους και τη γνώση της σποράς, επέστρεψε στην Ελευσίνα, όπου βασίλευε ο Κελεός, αδελφός του σε αυτή την εκδοχή του μύθου. Ο Κελεός θέλησε να σκοτώσει τον Τριπτόλεμο, όμως αυτό μαθεύτηκε και, με εντολή της Δήμητρας, παρέδωσε το βασίλειο στον αδελφό του. Και αυτός ονόμασε το βασίλειο Ελευσίνα προς τιμή του πατέρα τους και καθιέρωσε προς τιμή της θεάς τη γιορτή των Θεσμοφορίων (Υγίν., μύθ. 147, 257.4).
Όπως και να έχουν τα πράγματα, σε μερικές χώρες ο Τριπτόλεμος, εκπολιτιστής ήρωας και φορέας του νέου, αντιμετώπισε αντιδράσεις.
Τριπτόλεμος και Κάρναβος
Η ιστορία του Κάρναβου είναι γνωστή από τον Υγίνο που παραδίδει τα εξής: Ο Κάρναβος έγινε βασιλιάς Γετών, φύλου θρακικού στην περιοχή του Δούναβη, κοντά στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας, την εποχή που λεγόταν ότι δόθηκαν ως δωρεά της Δήμητρας στους ανθρώπους οι σπόροι του σιταριού και η γνώση πώς να τους καλλιεργούν. Η θεά ανέθεσε στον Ελευσίνιο Τριπτόλεμο, του οποίου υπήρξε η τροφός, να πάει σε όλους τους ανθρώπους και να διανείμει κόκκους, ώστε οι ίδιοι και οι απόγονοί τους να ξεφύγουν ευκολότερα από τον πρωτόγονο τρόπο της ζωής τους. Ανέβηκε σε ένα άρμα που το οδηγούσαν δράκοντες και λέγεται ότι ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε έναν τροχό, ώστε να μην καθυστερήσει στο ταξίδι του. Όταν έφτασε και στον βασιλιά των Γετών, εκείνος τον φιλοξένησε, αλλά ο Τριπτόλεμος έδειξε μια περίεργη συμπεριφορά, σαν να είχε καταληφθεί από μανία, και αντί για έναν καλό και αθώο επισκέπτη, έναν ευεργέτη που ήρθε για να δείξει στους ανθρώπους πώς να παρατείνουν τη ζωή τους, οι Γέτες είδαν μπροστά τους κάποιον που φερόταν σαν να ήταν ο σκληρότερος εχθρός τους και παραλίγο θα έχανε τη ζωή του. Διότι ο Κάρναβος έδωσε την εντολή να σκοτώσουν έναν από τους δράκους, οπότε ο Τριπτόλεμος, όταν αντιλήφθηκε την ενέδρα, δεν μπορούσε να ελπίζει ότι θα μπορούσε να σωθεί με το φτερωτό του άρμα. Όμως η Δήμητρα επανέφερε το άρμα στην ακεραιότητά του ζεύοντας έναν άλλον δράκο και τιμωρώντας βαρύτατα τον βασιλιά για την κακόβουλη απόπειρα εναντίον του Τριπτόλεμου. Ο Ηγησιάνακτας, λέει ο Υγίνος, παραδίδει ότι η Δήμητρα, για να θυμούνται οι άνθρωποι τον Κάρναβο, τον καταστέρισε δείχνοντάς τον να κρατά στα χέρια του έναν δράκο σαν να τον σκοτώνει· πρόκειται για τον αστερισμό του Οφιούχου. Έζησε τόσο οδυνηρά που ο θάνατος υπήρξε για τον βασιλιά ευπρόσδεκτο δώρο. (Υγίν., Αστρον. 2.14)
Τριπτόλεμος και Λύγκος
Ο Λύγκος ήταν βασιλιάς της Σκυθίας. Στη χώρα του έφτασε ο Τριπτόλεμος, διαδίδοντας την καλλιέργεια των σιτηρών ύστερα από εντολή της Δήμητρας. Ζήλια ξεσηκώθηκε στον βασιλιά για τον ελευσίνιο φιλοξενούμενό του και νύχτα θέλησε να τον σκοτώσει. Όμως η Δήμητρα, η προστάτιδα θεά του νέου και των σιτηρών, μεταμόρφωσε τον Λύγκο στο αιλουροειδές λύγξ (ρήσος ή ρίτσος ή αρίτσος ή τσαγκανόλυκος) και έσωσε τον Τριπτόλεμο. Όταν εκείνος γύρισε στην Ελευσίνα, η θεά τον μύησε στη λατρεία της και έγινε ο πρώτος ιερέας της. [Εικ. 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31]
Τριπτόλεμος και Ανθείας
Στην Πάτρα, ο Ανθείας, γιος του αυτόχθονα βασιλιά Εύμηλου, προσπάθησε να ζέψει τους δράκοντες στο θεϊκό άρμα μόνος του, την ώρα που ο Τριπτόλεμος κοιμόταν, αλλά έπεσε από το άρμα και σκοτώθηκε. Ο Εύμηλος και ο Τριπτόλεμος, για να τον τιμήσουν, ίδρυσαν την πόλη Άνθεια. Ο Παυσανίας παραθέτει την ιστορία:
Όσοι ασχολούνται με το απώτερο παρελθόν των Πατρών, λένε πως στον τόπο είχε κατοικήσει πρώτα ο αυτόχθων Εύμηλος, βασιλιάς λίγων ανθρώπων. Όταν ο Τριπτόλεμος ήρθε από την Αττική, ο Εύμηλος δέχτηκε τον ήμερο καρπό και έμαθε πως να συνοικίσει μια πόλη, την οποία ονόμασε Αρόη από την άροση (το όργωμα) της γης. Λένε πως ενώ ο Τριπτόλεμος κάποτε κοιμόνταν, ο γιός του Εύμηλου Άνθειας έζεψε τους δράκοντες στο άρμα του Τριπτόλεμου και θέλησε να σπείρει ο ίδιος, αλλά έπεσε από το άρμα και τον βρήκε το μοιραίο· ο Τριπτόλεμος τότε μαζί με τον Εύμηλο συνοίκισαν μια πόλη Άνθεια, ονομασμένη από το γιο του Εύμηλου. (Παυσ. 7.18.3)
Η λατρεία του Τριπτόλεμου σε Ελευσίνα και Αθήνα
Στην Ελευσίνα υπήρχε βωμός του Τριπτόλεμου, καθώς και το αλώνι όπου κατά το θρύλο είχε αλωνιστεί το πρώτο σιτάρι που έβγαλε η σπορά του, και που ήταν γνωστό σαν ἅλως Τριπτολέμου:
Οι Ελευσίνιοι έχουν ναό αφιερωμένο στον Τριπτόλεμο […]. Υπάρχει και πηγάδι που λέγεται Καλλίχορο, όπου για πρώτη φορά χόρεψαν και τραγούδησαν προς τιμή της θέας οι Ελευσίνιες γυναίκες. Λένε ακόμα πως το Ράριο πεδίο ήταν το πρώτο που σπάρθηκε και έδωσε καρπούς και γι’ αυτό έχουν το έθιμο να παίρνουν από εκεί χοντροαλεσμένο κριθάρι και να φτιάχνουν γλυκά ψωμάκι για τις θυσίες. Εκεί κοντά υπάρχει το αλώνι του Τριπτόλεμου και ο βωμός του. (Παυσ. 1.38.6, μετ. ομ. Κάκτου)
Στο ιερό της Δήμητρας στην Ελευσίνα υπήρχε και επίγραμμα που αναφερόταν στην Δηιόπη, που αλλού μνημονεύεται ως μητέρα του και αλλού ως κόρη του (Αριστ., Θαυμ. 843b.1-5, Σχόλ. Σοφ. Οιδ. Κ. 1053).
Ο Τριπτόλεμος λατρευόταν και στην Αθήνα, στο Ελευσίνιο ιερό, μέσα στο οποίο υπήρχε άγαλμά του αλλά και στο Ωδείο των Αθηνών, πιο ψηλά από την Εννεάκρουνο κρήνη, όπου υπάρχουν και οι ναοί της Δήμητρας και της Κόρης ο ένας, του Τριπτόλεμου ο άλλος, όπου υπάρχει άγαλμά του (Παυσ. 1.14.1 και 4).Ο Διόδωρος Σικελιώτης εμπλέκει τον μύθο του Τριπτόλεμου με τον μύθο του Όσιρη (1.18.2).
Η λατρεία του Τριπτόλεμου στη Συρία
Ο Στράβωνας μεταφέρει την παράδοση σύμφωνα με την οποία οι Αργείοι έστειλαν τον Τριπτόλεμο, μαζί με άλλους Αργείους, να βρει την Ιώ. Αυτοί έφτασαν μέχρι την Κιλικία, όπου ορισμένοι τον εγκατέλειψαν και ίδρυσαν την Ταρσό (14.5.12). Οι υπόλοιποι βρέθηκαν στην περιοχή του Ορόντη ποταμού, από όπου ο γιος του Γόρδυς έφυγε με κάποιους άλλους από τους Αργείους και ίδρυσε τη Γορδυαία μεταξύ των ποταμών Τίγρη και Ευφράτη –Λέγεται δὲ Γόρδυς ὁ Τριπτολέμου τὴν Γορδυηνὴν οἰκῆσαι (Στρ. 16.1.25). Οι απόγονοι αυτών των Αργείων συνοίκησαν με τους Συρίους της Αντιόχειας. Γι’ αυτό οι Σύριοι λάτρευαν τον Τριπτόλεμο ακόμα και στα ιστορικά χρόνια και τιμώντας τον ως ήρωα έκαναν γιορτές προς τιμή του στο όρος Κάσιο, στην περιοχή της Σελεύκειας:
συνῴκισε δ᾽ ὁ Νικάτωρ ἐνταῦθα καὶ τοὺς ἀπογόνους Τριπτολέμου […]· διόπερ Ἀντιοχεῖς ὡς ἥρωα τιμῶσι, καὶ ἄγουσιν ἑορτὴν ἐν τῷ Κασίῳ ὄρει τῷ περὶ Σελεύκειαν. φασὶ δ᾽ αὐτὸν ὑπ᾽ Ἀργείων πεμφθέντα ἐπὶ τὴν Ἰοῦς ζήτησιν, ἐν Τύρῳ πρῶτον ἀφανοῦς γενηθείσης, πλανᾶσθαι κατὰ τὴν Κιλικίαν· ἐνταῦθα δὲ τῶν σὺν αὐτῷ τινας Ἀργείων κτίσαι τὴν Ταρσὸν ἀπελθόντας παρ᾽ αὐτοῦ· τοὺς δ᾽ ἄλλους συνακολουθήσαντας εἰς τὴν ἑξῆς παραλίαν, ἀπογνόντας τῆς ζητήσεως ἐν τῇ ποταμίᾳ τοῦ Ὀρόντου καταμεῖναι σὺν αὐτῷ· τὸν μὲν οὖν υἱὸν τοῦ Τριπτολέμου Γόρδυν ἔχοντά τινας τῶν σὺν τῷ πατρὶ λαῶν εἰς τὴν Γορδυαίαν ἀποικῆσαι, τῶν δ᾽ ἄλλων τοὺς ἀπογόνους συνοίκους γενέσθαι τοῖς Ἀντιοχεῦσιν. (Στρ. 16.2.5)
Ο θάνατος είναι ή αιώνιος ύπνος ή μετάβαση σε άλλο τόπο
Από ορισμένους συγγραφείς αναφέρεται ότι ο Τριπτόλεμος μετά τον θάνατό του έγινε ένας από τους κριτές του Κάτω Κόσμου:
Για το θάνατο υπάρχουν δύο απόψεις· ή μία είναι ότι δεν υπάρχει καθόλου ο νεκρός και δεν αισθάνεσαι τίποτε· η άλλη, όπως λένε, είναι κάποια μεταβολή και μετοίκηση της ψυχής από τον τόπο τον εδώ σ' έναν άλλον τόπο. Αν λοιπόν δεν λειτουργούσε καμιά αίσθηση αλλά ήταν σαν ένας ύπνος, όταν κανένας κοιμάται και μήτε καν ονειρεύεται, ό θάνατος θα ήταν ένα θαυμάσιο κέρδος. Εγώ δηλαδή νομίζω, αν έπρεπε κάποιος να διαλέξει τη νύχτα εκείνη που κοιμήθηκε έτσι ώστε να μη δει ούτε όνειρο κι αν έπρεπε αντιπαραβάλλοντας τις άλλες νύχτες και μέρες της ζωής του με τη νύχτα αυτή, να σκεφτεί και να πει πόσες μέρες και νύχτες πέρασε στη ζωή του καλύτερα και πιο ευχάριστα από τη νύχτα αυτή, όχι ένας ιδιώτης αλλά ο ίδιος ο μεγάλος βασιλέας θα τις εύρισκε αυτές πολύ λιγοστές σε σχέση με τις άλλες μέρες και νύχτες. Αν λοιπόν ό θάνατος είναι κάτι τέτοιο, εγώ το θεωρώ κέρδος, γιατί όλη ή αιωνιότητα δε φαίνεται να είναι τίποτε περισσότερο από μια νύχτα. Αν πάλι ό θάνατος είναι σαν μια αποδημία από εδώ σε άλλο τόπο και είναι όσα λένε αληθινά, ότι τάχα εκεί βρίσκονται όλοι οι νεκροί, πιο άλλο αγαθό, δικαστές μου, υπάρχει μεγαλύτερο από αυτό; Φτάνοντας δηλαδή στον Άδη και έχοντας γλιτώσει από τούτους εδώ που ισχυρίζονται πως είναι δικαστές, αν βρεις τους αληθινούς δικαστές, που λένε ότι δικάζουν εκεί, το Μίνωα, τον Αιακό, το Ραδάμανθυ, τον Τριπτόλεμο και άλλους ημίθεους που στάθηκαν δίκαιοι στη ζωή τους, θα είναι τάχα ανάξια λόγου αυτή η αποδημία; Ή πάλι ν' ανταμώσεις τον 'Ορφέα, το Μουσαίο, τον Ησίοδο, τον Όμηρο τί δε θα 'δίνε κανείς για να την πραγματοποιήσει; Όσο για μένα, επιθυμώ να πεθάνω πολλές φορές, αν αυτά είναι αληθινά. (Πλάτωνος Απολογία Σωκράτους, σ. 53-54, μετ. Ιγνάτιος Σακαλής εκδ. Βικελαία δημ. Βιβλιοθήκη Ηράκλειο)
Από τον Υγίνο σημειώνεται η εκδοχή ότι ο Τριπτόλεμος καταστερώθηκε από τη Δήμητρα και μαζί με τον αγαπημένο της θεάς Ιασίωνα αποτελούν τον αστερισμό των Διδύμων (Αστρ. 22.2).
Με θέμα τον μύθο του Τριπτόλεμου ο Σοφοκλής έγραψε τραγωδία, χαμένη εκτός από μερικά αποσπάσματα.